سرمایه گذاری جسورانه و تأمین مالی کارآفرینی در ایران

 

تأمین مالی کارآفرینی در تمامی کشورها با چالش های مختلفی روبه رو است؛ برخی از این چالش ها تقریباً در تمامی کشورها مشترک است، اما کشور ایران علاوه بر چالش های عمومی این حوزه با چالش های مرتبط با کشورهای درحال توسعه و نیز چالش های اختصاصی خود روبه رو است.

به عبارت دیگر چالش های تأمین مالی نوآوری در ایران به سه دسته تقسیم می شوند:

۱- چالش های مشترک تأمین مالی کارآفرینی در تمامی کشورها که به ماهیت نوآوری و ریسک های موجود در آن بازمی گردد.

۲- چالش های ویژه تأمین مالی کارآفرینی در کشورهای درحال توسعه که اختصاص به شرایط بومی و میزان توسعه یافتگی هر کشور دارد.

۳- چالش های اختصاصی تأمین مالی کارآفرینی که به زیست بوم و اکوسیستم کارآفرینی ایران مربوط بوده و بعضاً به دلیل تحریم های بین المللی و ضعف در زیرساخت های داخلی، بیشتر از سایر کشورهای درحال توسعه است.

البته همان گونه که در گزارش های سالانه GEM مشخص است، ایران در برخی موارد نیز از دیگر کشورهای درحال توسعه پیش است و زیرساخت های پیشرفته تری دارد. یکی از مواردی که در ایران اقدامات مناسبی برای آن صورت گرفته، «سرمایه گذاری خطرپذیر» یا «سرمایه گذاری جسورانه» است.

سرمایه گذاری جسورانه به دلیل توام کردن تأمین مالی با هدایت و مشاوره های مدیریتی به شرکت های نوپا، یکی از کارآمدترین اشکال تأمین مالی نوآوری است و بسیاری از چالش های تجاری سازی، ورود به بازار، بازاریابی، بازارداری و… را برای شرکت های نوآور برطرف می کند. این نوع سرمایه گذاری مکمل بسیاری دیگر از نهادها و روش های حمایت از نوآوری است.

ویژگی های نظام مالی ایران

مجمع جهانی اقتصاد گزارش رقابت پذیری ۲۰۱۵-۲۰۱۶ را منتشر کرد که در ایران گزارش ایران با ۹پله بهبود نسبت به سال گذشته، در جایگاه ۷۴ جهان قرارگرفته است. مجمع جهانی اقتصاد، برای رتبه بندی کشورها در شاخص رقابت پذیری جهانی، ابتدا آنها را به سه دسته اصلی تقسیم کرده و کشورها را براساس میزان تولید ناخالص داخلی  (GDP)  برحسب دلار، در هر یک از این سه دسته قرار داده است.

در این دسته بندی مجمع جهانی اقتصاد، آن دسته از کشورهایی که بیش از ۷۰درصد مواد معدنی (متوسط پنج سال اخیر) خود را صادر می کنند، در مرحله اول قرار می دهد

۱-مرحله مبتنی بر عوامل

۲- مرحله مبتنی بر کارایی

۳- مرحله مبتنی بر نوآوری

جایگاه ایران در این گزارش بین مرحله اول و دوم توسعه است. با توجه به وضعیت ایران در مراحل توسعه به نظر می رسد استفاده از ظرفیت های صنعت سرمایه گذاری جسورانه باید در افزایش بهره وری صنایع موجود از طریق راه اندازی طرح ها و شرکت هایی باشد که هرچه  بهتر بتوانند صنایع موجود را بهره ورتر سازند، البته فرصت های جدید کسب وکار مانند حوزه فناوری های اطلاعات و ارتباطات نیز می تواند حوزه تأثیرگذار دیگری برای ورود سرمایه گذاری جسورانه در کشور باشد.

همان گونه که در نمودار ۱ مشخص است، منابع بانکی در ایران بیشتر در حوزه بازرگانی و مسکن تخصیص داده شده و کمتر به تأمین مالی فعالیت های تولیدی و صنعتی اختصاص می یابد. در این میان سهم بخش نوآوری از این منابع بسیار کم است.

نظام تأمین مالی نوآوری در ایران

در ایران و در غیاب نهادهای حرفه ای تأمین مالی نوآوری توسط بانک، بورس (بهابازار) و. . . و نبود نهادهایی چون «تأمین ضمانت اعطای تسهیلات»، سرمایه گذاری جسورانه به عنوان مهم ترین ابزار تأمین مالی طرح های نوآورانه (در دهه ۱۳۸۰ و نیمه نخست دهه ۱۳۹۰) مطرح بوده است. قریب به ۱۵ سال از شروع فعالیت نخستین سرمایه گذارای جسورانه در ایران می گذرد. فعالیت های رسمی در این حوزه از ابتدای دهه ۱۳۸۰ در کشور آغاز شده است.

هرچند عمده این سرمایه گذاری ها دولتی و وابسته به نهادهای زیرمجموعه ریاست جمهوری و وزارتخانه های مختلف بوده اما از ابتدای دهه ۱۳۹۰، برخی نهادهای نیمه خصوصی و هلدینگ های خصوصی هم وارد این حوزه شده اند حتی برخی بانک ها (نظیر بانک پاسارگاد و بانک ملت) اقدام به تأسیس نهادهایی خاص برای این موضوع کرده اند.

جایگاه سرمایه گذاری جسورانه هم در حوزه های «سیاست گذاری» و «تنظیم گری» و هم در حوزه های «تسهیل گری» و «ارائه خدمات» تأمین مالی نوآوری رو به رشد است. اگر یک دهه پیش تعداد نهادهای فعال در این حوزه کمتر از انگشتان یک دست بودند، امروز حدود ۳۰ نهاد فعال در حوزه سرمایه گذاری جسورانه در قالب «انجمن صنفی کارفرمایی صندوق ها و نهادهای سرمایه گذاری جسورانه ایران»  (به نشانی www.IRVC.ir)  تشیکل شده اند. از سوی دیگر برخی از هلدینگ ها، بانک ها، شرکت ها و سازمان ها تلاش هایی را برای راه اندازی سرمایه گذاری جسورانه درون شرکتی آغاز کرده اند.

بااین حال توسعه این فرآیند کمتر از اهداف مشخص شده در برنامه های توسعه و برنامه ریزی های انجام شده بوده و هنوز صندوق های سرمایه گذاری جسورانه سهم درخوری در تأمین مالی پروژه های نوآوری در کشور ندارند.

شرایط تأسیس صندوق های سرمایه گذاری جسورانه

یکی از نقاط عطف تاریخ تأمین مالی کارآفرینی در ایران، تصویب آیین نامه های مربوط به اعطای مجوز رسمی به صندوق های جسورانه از طریق سازمان بورس اوراق بهادار و شرکت فرابورس است و پیش بینی می شود تغییراتی کارا و اثربخش در بازار سرمایه گذاری جسورانه ایران ایجاد کند.

مطابق آیین نامه مربوطه، صندوق سرمایه گذاری جسورانه از طریق افراد حرفه ای مدیریت می شود به این معنا که یک شخص حقوقی به عنوان مدیر صندوق در نظر گرفته می شود. تا سرمایه اولیه صرف راه اندازی صندوق شود. علاوه بر این، کارمزدی بابت هزینه ها در امید نامه صندوق تعریف و به سرمایه گذاران اعلام می شود تا در انتها ایده به نتیجه و سودآوری برسد.

حداقل سرمایه موردنیاز برای صندوق هایی که مجوزهای لازم را دریافت کرده اند، حدود ۱۰میلیارد تومان در نظر گرفته  شده است که ۱۰ درصد آن از طریق صندوق و مابقی در مراحل بعدی تأمین می شود.

عمر این صندوق ها هفت سال تعیین شده است و بعد از آن یا صندوق آماده عرضه در بورس ایده یا تجاری سازی می شود، به این معنا که تابلویی با عنوان شرکت های کوچک، متوسط یا دانش بنیان ایجاد می شود تا این صندوق ها در تابلوی فرابورس قرار گیرند.

متقاضی تأسیس این صندوق ها باید فرم درخواست خود را همراه با مدارکی از قبیل تقاضای صدور موافقت اصولی تأسیس صندوق، طرح اساسنامه و امیدنامه صندوق، اطلاعات مربوط به ارکان و مؤسسان پیشنهادی صندوق شامل مشخصات هویتی و ثبتی مؤسسان، متولی، اشخاص کلیدی و کمیته سرمایه گذاری به همراه سوابق فعالیت آنها و… به فرابورس تحویل دهند.

معمولا ظرف مدت یک ماه نتیجه بررسی در خصوص اعطای موافقت اصولی تأسیس صندوق جسورانه اعلام می شود و متقاضی باید برای دریافت مجوز تأسیس، یکسری مدارک را به سازمان ارائه کند که از آن جمله می توان به اساسنامه و امیدنامه تکمیل شده با اعمال نظرات اصلاحی سازمان و مصوب مجمع مؤسس صندوق، قبولی سمت ارکان صندوق و تأییدیه بانک مبنی بر واریز سهم نقدی قیمت اسمی واحدهای سرمایه گذاری به حساب بانکی صندوق اشاره کرد.در صورت کامل بودن مستندات و اطلاعات ارائه شده مجوز تأسیس صندوق توسط سازمان صادر می شود و صندوق پس از دریافت مجوز باید ظرف سه ماه نزد مرجع ثبت شرکت ها و مؤسسات غیرتجاری به عنوان صندوق سرمایه گذاری به ثبت رسیده و مدارک ثبت را به سازمان بورس ارائه دهد.